Na działalność literacką Henryka Sienkiewicza (pisał też pod pseudonimem Litwos, Mutagetes czy Juliusz Polkowski), składa się między innymi ponad 20 nowel, 12 powieści (w tym także słynna Trylogia), reportaży z podróży po Ameryce i Afryce, sztuki scenicznej Zagłoba swatem. Wiele z jego dzieł zostało zekranizowanych, m.in. Quo vadis, cała Trylogia czy W pustyni i w puszczy, niektóre nawet kilkakrotnie przeniesiono do kina. Za całokształt literacki (a nie tylko za Quo vadis) dostał Litwos prestiżową nagrodę Nobla. Jedna z najbardziej rozpoznawalnych książek Sienkiewicza to Krzyżacy. Opowiada ona o czasach panowania Władysława Jagiełły i wojnach z zakonem krzyżackim. Sama powieść była podobnie jak i Trylogia głównie pisana ku pokrzepieniu serc.Prawdopodobnie swoją pierwszą (nieopublikowaną) opowieść pt. Ofiara Litwos napisał będąc w warszawskiej Szkole Głównej na wydziale filozoficzno-historycznym. Sienkiewicz próbował

swych sił w literaturze też wcześniej, ale jego wierszowany utwór Sielanka młodości został odrzucony przez Tygodnik Ilustrowany. W 1869 po raz pierwszy zadebiutował jako dziennikarz, pisał w rożnych gazetach: Przeglądzie Tygodniowym, Tygodniku Ilustrowanym. W 1873 roku w Gazecie Polskiej objął stały felieton Bez Tytułu, a w 1875 cykl Chwila obecna, zaś od 1874 prowadził dział literacki w Niwie. W 1871 wydał swoją piewszą powieść Na Marne, rok później wydał także Humoreski z teki Worszyłły. W kolejnych latach (1875-77) powstała tzw. Mała Trylogia (Stary sługa, Hania, Selim Mirza). Pierwotnie Sienkiewicz chciał by akcja noweli Selim Mirza toczyła się w trakcie powstania styczniowego, ale z powodu cenzury było to niemożliwe.Sienkiewicza zapraszano na warszawskie salony m.in. do krewnej Jadwigi Łuszczewskiej (która także parała się pisaniem) czy do Heleny Modrzejewskiej, słynnej aktorki. W 1876 roku wraz z Modrzejewską i grupą znajomych wyjechał w podróż do USA. Pod wpływem doświadczeń z tej eskapady napisał Listy z podróży do Ameryki, które wydawane były w Gazecie Polskiej i zyskały ogromne uznanie wsród czytelników. Szerokim echem na świecie odbił się artykuł Litwosa w amerykańskiej gazecie, w którym krytykował dwulicową politykę carskiej Rosji. W latach 1878-83 Litwos stworzył książki Komedia z pomyłek, Przez stepy, Za chlebem, W krainie złota, Latarnik, Wspomnienie z Maripozy i Sachem. W 1878 wrócił do Europy, był w Londynie i w Paryżu, gdzie napisał nowelę Janko Muzykant oraz parę artykułów, wygłosił też kilka odczytów. Ponadto korespondycyjnie publikował artykuły w różnych gazetach polskich, co przysporzyło mu sporą popularność wśród dam w Warszawie. W 1879 we Lwowie i w Sczawnicy wygłosił odczyt pt. Z Nowego Jorku do Kalifornii. Wtedy też poznał swoją przysłą żonę, Marię z Szetkiewiczów. W latach 1879-81 powstał utwór drmatyczny pt. Na jedną kartę, który wystawiany był w teatrach we Lwowie i Warszawie. W 1880 roku ukazała się nowela historyczna pt. Niewola tatarska i prawdopodobnie zaczął pisarz pracę nad powieścią historyczną Ogniem i mieczem. Ponadto w 1882 roku nawiązał współpracę z dziennikiem Słowo (przez jakiś czas był jego redaktorem naczelnym), zaś w prasie ukazała się nowela pt. Bartek Zwycięzca. Od 2 maja 1883 roku do 1 marca 1884 roku ukazywała się w odcinkach w czasopiśmie Słowo i krakowskim Czasie powieść Wilcze Gniazdo, która została ostatecznie wydana jako Ogniem i mieczem. Przyniosła ona Sienkiewiczowi ogromną popularność i spotkała się z nadzwyczajnym odbiorem społecznym. Wielu cztelników korespondowało z Sienkiewiczem dopytując o dalsze losy ulubionych bohaterów, zamawiano msze za spokój duszy Longinusa Podbipięty, a mieszkańcy Zbaraża nazwali jedną z ulic imieniem Sienkiewicza a także odmówili oddania pod budowę placu kościelnego, gdyż twiedzili, że leżą tam szczątki Podbipięty. Nie odbyło się rzecz jasna bez krytyki, wytykano autorowi przeinaczanie historii.

Wkrótce napisał kolejną cześć Trylogii - Potop, powieść odnoszącą się do czasów najazdu szwedzkiego w latach 1655-60. Podobnie jak poprzednia część była ona wydawana w odcinkach w gazecie Słowo od 23 grudnia 1884 do 2 września 1886 roku. Po powrocie z Konstantynopola ukazała się trzecia część Trylogii - Pan Wołodyjowski, podobnie jak poprzednie drukowana w odcinkach w Słowie od 23 grudnia 1884 do 2 września 1886 roku. Stefan Żeromski w Dziennikach tak skomentował popularność utworów Litwosa: "Sam widziałem w Sandomierskiem, jak wszyscy, tacy nawet, którzy nic nie czytują, dobijali się o Potop.” Sienkiewicz jako wyraz uznania dostał od nieznanego wielbiciela, który podpisał się jako Michał Wołodyjowski - 15 tysięcy rubli. Przeznaczył je na fundusz imienia swej zmarłej żony, Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą. Niedługo po napisaniu Trylogii wydał nowelę pt. Ta trzecia, a w 1888 roku odbył podróż do Hiszpanii, zaś w 1890 zaangażował się w organizację roku Mickiewiczowskiego. W 1891 roku jako pokłosie podróży na Czarny Ląd napisał Listy z Afryki. Ukazały się, podbnie jak powieść Bez dogmatu na łamach Słowa, później w wersji książkowej. W 1892 Sienkiewicz podpisal umowę na napisanie powieści Rodzina Połanieckich, która ukazała się w październiku 1894 roku. 9 maja 1893 został wybrany zagranicznym członkiem czynnym wydziału filologicznego Cesarskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W 1893 roku rozpoczął pracę nad Quo vadis, a w lecie 1894 w Zakopanem zaprezentował czytelnikom fragmenty Krzyżaków. W warszawskiej Gazecie Polskiej, krakowskim Czasie i Dzienniku Poznańskim od marca 1894 roku ukazywały się pierwsze rozdziały Quo vadis. Niedługo potem powieść z czasów Nerona zdobyła ogromną popularność w całej Europie i została przetłumaczona na 57 jezyków, m.in.na arabski czy japoński. Quo vadis było wielokrotnie adaptowane i ekranizowane.

W 1900 roku Sienkiewicz ukończył Krzyżaków. W tym roku z okazji jubileuszu 25-lecia twórczości otrzymał od narodu dworek w Oblęgorku, gdzie utworzył ochronkę dla dzieci. W 1901 roku napisał list do dzieci we Wrześni, gdzie miał miejsce poruszający serca i umysły strajk szkolny. W 1904 poślubił swą trzecią żonę Marię Babską, a w 1905 otrzymał nagrodę Nobla za całokształt twórczości. W tym roku założył wraz z innymi Towarzystwo Polskiej Macierzy Szkolnej, był też członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie. W roku 1903 napisał powieść Na polu chwały, która miała dać początek nowej trylogii z czasów króla Jana III Sobieskiego. W 1910 młodzi czytelnicy otrzymali wspaniały prezent: powieść W pustynii i w puszczy, ukazała się również powieść Wiry, nawiązująca do rewolucji 1905 roku. Po wybuchu I wojny światowej Henryk Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii. Wraz z Ignacym Janem Paderewskim był jednym ze współzałożycieli Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, prowadził też ożywioną działalność na rzecz niepodległości Polski. W roku 1916 za twórczość literacką i działalność społeczną otrzymał Nagrodę Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznaną przez Polską Akademię Umiejętności, uhonorowano Litwosa również członkowstwem Towarzystwa Historycznego we Lwowie. Był członkiem zagranicznym Czeskiej i Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk. Ostatnim, nieukończonym dziełem Noblisty była powieść z czasów napoleońskich zatytułowana Legiony, która ukazała się pośmiertnie w 1918 roku. Zmarł wieczorem 15 listopada 1916 roku w Vevey i został tam pochowany. W 1924 trumnę Sienkiewicza sprowadzono do Polski, gdzie spoczęła w Warszawie w katedrze św. Jana obok sarkofagu prezydenta Gabriela Narutowicza.